Priobalni pojas Dunava u Đerdapu bio je nastanjen još u praistoriji, a o kontinuitetu življenja svedoče otkrivene arheološke vrednosti – od monumentalne kulture neolita, Lepenskog Vira, preko spomenika antičkog i srednjevekovnog perioda, do savremenog doba. Đerdap, Gvozdena vrata, hiljadama godina je izazov za putnike, trgovce, ratnike i mirotvorce. To su vrata između dva važna kulturna i ekonomska dela sveta, između Donjeg i Srednjeg Podunavlja. Đerdap je oduvek bio prirodno strateško mesto ogromnog značaja i u ratu i u miru. Zato je duž Đerdapa veliki broj istorijskih spomenika.
Kulturna baština
Nacionalni park Đerdap reprezentuje jedinstvo prirodne i kulturne baštine Srbije, jer je iz specifičnih prirodnih odlika ovog područja ishodila i izuzetno vredna kulturna baština.
Golubačka tvrđava
Golubačka tvrđava se nalazi na desnoj obali Dunava, na samom ulazu u Đerdapsku klisuru. Devet masivnih kula visine do 25 metara međusobno su povezane bedemom i raspoređene tako da brane grad kako sa kopna, tako i sa vode. Do grada se stizalo mostom, preko vodenog rova.
Golubac je imao burnu istoriju: bio je u posedu Ugara, potom Turaka sve do 1868. godine. Oblik kula ukazuje da je grad zidan u vreme borbi hladnim naoružanjem. Ni danas se ne zna koliko je tačno stara tvrđava i ko je počeo da je zida. Pouzdano se jedino može reći da su prvo utvrđenje u Golupcu kraj Dunava izgradili Rimljani, u I veku nove ere. U tvrđavi je boravio rimski car Dioklecijan oko 299. godine nove ere, grad su kasnije uništili Huni, da bi ga Justinijan ponovo obnovio.
U pisanim istorijskim dokumentima, tvrđava se prvi put pominje 1335. godine, a od pisaca ga pominje nešto kasnije i Konstantin Filozof. Posle Kosovskog boja, 1389. godine, Golubački grad je pao u turske ruke, a oko njega su se dugo sporili i ratovali Ugari u Turci. Golubac je oslobođen 1867. godine, među poslednjim gradovima u Srbiji. Austrijski putopisac Franc Kanic zabeležio je 1895. godine da je mesto imalo 293 kuća, 1.533 stanovnika, a pominje se i crkva Svetog Nikole, koja je sagrađena 1843. godine.
U arheološkim istraživanjima pronađeno je preko stotinu predmeta od keramike, gvozdenih alatki, sekira, maklja, budaka, reza za zatvranje vrata, koplja koja svedoče o bogatoj prošlosti Golubačke tvrđave.
Lepenski Vir
Na dunavskoj terasi u Đerdapu nalazi se Lepenski Vir, jedno od najznačajnijih arheoloških nalazišta Srbije. U arheološkim iskopavanjima šezdesetih godina prošlog veka otkriveni su arheološki nalazi, sakralna arhitektura i monumentalna skulptura iz vremena od 7000. do 6000. godina p.n.e. koji su promenili svetske predstave o počecima civilizacije.
Ispod naselja prvih zemljoradnika i stočara iz razdoblja od 5300. do 4800. godine p.n.e. otkriveno je sedam sukcesivno građenih naselja lovaca, ribolovaca i sakupljača hrane podizanih jedni na drugima.
Pronađeni artefakti u vidu brojnih staništa, grobova koji odslikavaju neobične pogrebne rituale, razni alati i nakit od kamena, rogova i kosti, monumentalne skulpture od kamena peščara, kao i pločice sa urezanim znacima nalik na pismena, ukazivali su da su prvobitne lovačko-sakupljačke zajednice koje su naseljavale terasu pokraj Lepenskog Vira uspostavile složene društvene odnose, osnovale arhitekturu osobenog stila i modelovale monumentalnu skulpturu od ogromnih oblutaka.
Trajanova tabla
Trajanova tabla deo je ansambla rimskih spomenika na rimskom putu kroz Đerdap, koje su bile posvećene završetku radova dva velika graditeljska poduhvata u Đerdapu – Put kroz Đerdap i izgradnju rimskog kanala u blizini današnje Hidroelektrane Đerdap 1. Uklesana je u stenu, pravougaonog je oblika i na njoj je tekst na latinskom posvećen rimskom caru Trajanu. Prvobitno je bila postavljena na 1,5 metar iznad rimskog puta pored Dunava.
Na osnovu natpisa pretpostavlja se da je deo đerdapskog puta u Donjoj klisuri izgradio Trajan u okviru priprema za rat protiv Dačana, odnosno da je 100. godine završena ta poslednja, najteža deonica. Izgradnja rimskog puta i velikog broja utvrđenja pokazuje značaj Đerdapa za Rimsku imperiju, sve do konačnog osvajanje Dakije početkom 2. veka. Izgradnja puta, koji se prostirao uz sam Dunav, bila je uslovljena potrebama brže i bezbednije plovidbe.
Natpis na tabli bio je uklesan u šest redova, ali se danas jasno očitavaju samo tri. Od njene bogate reljefne dekoracije očuvan je jedino friz sa predstavom orla, kao i figure krilatih genija. Ispod natpisa je figura koja kleči, verovatno Danubius, a iznad je nadstrešnica sa kasetiranom tavanicom. Izgradnjom HE Đerdap (1963—1972) potopljen je rimski put. Odlučeno je da se Trajanova tabla iseče i postavi na viši nivo, tako da bude vidljiva sa reke.
Diana Karataš
Jedno od najvećih i najočuvanijih rimskih utvrđenja – kastruma na Dunavu izgrađeno je od kamena tesanika, verovatno 100-101. godine u vreme cara Trajana, istovremeno sa prokopavanjem kanala kada je omogućena bezbednija plovidba Dunavom. Svojevremeno je Diana bila najznačajnije utvrđenje na gornjomezijskom limesu. Kako je podignuta na strateški značajnoj lokaciji, stalna vojna posada imala je zadatak da čuva granicu i obezbeđuje nizvodni ulaz u kanal.
Diana je pravougaoni kastrum čije su dimenzije 100 sa 200 metara i ima uvučene kule na bedemima. Svoj konačan izgled Diana dobija dodavanjem bedema sa isturenim kulama koje se prostiru prema Dunavu, zatvarajući i štiteći deo obale, krajem III i početkom IV veka. Sredinom V veka ovaj rimski kastrum razaraju Huni, a oko 530. godine obnavlja ga car Justinijan.
U unutrašnjosti utvrđenja, osim ostatataka bedema sa kapijama i kulama, pronađene su vojne barake i drugi objekti, a iznad bedema utvrđeno je postojanje manjeg naselja, svetilišta i nekropole. Skulpture od mermera i bronze, raznovrsni predmeti za svakodnevnu upotrebu pronađeni na Diani ukazuju da je ovo rimsko utvrđenje, izuzev fortifikacijskog značaja, bilo i značajan ekonomski centar sa pristaništem.
Važan element istorijskog i kulturnog identiteta Nacionalnog parka je raznovrsno i vredno nepokretno kulturno nasleđe, brojno su najzastupljeniji tragovi i ostaci fortifikacijskih građevina u priobalju Dunava iz rimskog i ranovizantijskog perioda – ostaci rimskog Limesa na Dunavu, srednjovekovne nekropole i civilna naselja.
Na osnovu podataka iz Prostornog plana područja posebne namene NP Đerdap (2013) na području NP Đerdap su 4 spomenika kulture od izuetnog značaja (Tvrđava Golubac, arheološko nalazište Lepenski Vir, rimski lokalitet Trajanova tabla, rimski i ranovizantijski logor Diana Karataš); osam registrovanih nepokretnih kulturnih dobara, 11 evidentiranih dobara, šest identifikovanih dobara, 13 registrovanih-potopljenih NKD, dva evidentirana-potopljena dobra i jedno evidentirano-potopljeno NKD.
Narodno graditeljstvo
Narodna graditeljska baština Nacionalnog parka Đerdap, kao deo njene bogate graditeljske baštine raznovrsne namene i oblika, jeste verifikovana u Prostornom planu područja Nacionalnog parka Đerdap, u poglavlju Posebnih mera i uslova očuvanja, zaštite, unapređenja područja Nacionalnog parka, ali u opštim naznakama.
Jedan od razloga leži i u njenoj nedovoljnoj i nepotpunoj valorizaciji i odsustvu odgovarajućeg registra svih sačuvanih oblika i tipova narodne graditeljske baštine na području Nacionalnog parka Đerdap i njegovom zaštitnom području.
Osnovna rasprostranjenost narodne graditeljske baštine na području Nacionalnog parka Đerdap je do danas nedovoljno istražena i registrovana. Dosadašnjim terenskim uvidom u rasprostranjenost narodne graditeljske baštine uočena je brojnost oblika, različitost namene i tipologije, raznovrsnosti i stepena sačuvanosti. Uočen je veliki broj zapuštenih i potpuno zapuštenih kuća i staništa.
Najvrednije delove graditeljske baštine Nacionalnog parka Đerdap nalazimo na celokupnom području, a posebno u naseljima Brnjica, Dobra u opštini Golubac, Boljetin, Oreškovica, Mosna, Topolnica, Golubinje, Miroč u opštini Majdanpek i naročito Petrovo selo u opštini Kladovo.
Najvredniji osnovni oblici narodne graditeljske baštine Nacionalnog parka Đerdap sačuvani su i sadržani u različitosti namene, materijalizacije, konstrukcije i tipologije oblika kao što su:
- objekti za stanovanje – kuće kao deo sela, zaseoka i salaša – kulmi, prateći nameštaj i pokućstvo,
- objekti za privređivanje – vodenica
- pomoćni ekonomski objekti – štala i koš
- prateće oruđe za obradu zemlje i prateća sredstva prevoza i dr.
Planskim dokumentima Javnog preduzeća „Nacionalni park Đerdap“, Donji Milanovac, predviđena je izrada i publikovanje Registra – dokumentacione osnove objekata i staništa narodnog graditeljstva na području Nacionalnog parka Đerdap i zaštitnom području Parka koji podrazumeva terensko prikupljanja podataka, snimanje svih karakterističnih oblika i prikupljanje osnovnih karakterističnih podataka.
